کلیات

پخش سیلاب، علم استفاده مناسب از رواناب ها و سیلاب های حاصل از وقوع بارندگی در مناطق مرتفع، جهت نفود در مخروط افکنه‌ها یا دشت‌های با ارتفاع کمتر است که با شیب کم، شرایط بستر و خاک مناسب شنی و درشت دانه عملی است. این علم شکل ارتقاء یافته روش‌های سنتی مهار و نفوذ جریانات آبی سطحی چون احداث بندسار‌ها است که در استان خراسان جنوبی سابقه تاریخی دارد.

این روش استحصال رواناب در مناطق خشک و نیمه خشک که دارای بارندگی‌های فصلی پراکنده و محدود هستند و بارندگی‌های رگباری گاها منجر به  جریانات سیلابی در خشکه‌رود‌ها می گردد مناسب است. با توجه اهمیتی که آب خصوصا با وقوع بیش ا ز 17 سال خشکسالی در استان برای ادامه حیات پوشش گیاهی طبیعی و جامعه زیستی وابسته به آن همچنین فراهم آوردن امکان زراعت پایدار و تامین بخشی از غذای ‌‌جمعیت استان دارد، یکی از کاربردی‌ترین و نتیجه بخش‌ترین روش‌های تقویت منابع آب زیرزمینی است که می‌تواند با مدیریت مناسب، استان را از انتقال آب از استان‌های دیگر بی‌نیاز سازد.

هر چند هدف اصلی پروژه های پخش سیلاب یا به عبارت دیگر آبخوان‌داری تقویت منابع آب زیر سطحی و آب زیرزمینی است، اهداف فرعی و بسیار با اهمیت دیگری از جمله تقویت پوشش گیاهی مرتعی و جنگلی، مهار و کاهش خسارات سیل، اصلاح کیفیت خاک، کمک به تلطیف هوا و کاهش خسارات حاصل از گردو غبارهای ورودی، همچنین کاهش خطر بیابان‌زایی از منافع اجرای مناسب چنین پروژه‌هایی از نظر مکان‌گزینی و رعایت اصول علمی و فنی است.

دو مورد از 37 پروژه ملی آبخوان‌داری کشور تحت نظارت سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی شامل پروژه آبخوانداری دشت بیرجند و آبخوانداری میغان نهبندان که در سال 1375  احداث شده در استان خراسان جنوبی واقع است که از آبخوان‌های با اهمیت کشور هستند. 

معرفی ایستگاه تحقیقات آبخوانداری بیرجند:

موقعيت جغرافیایی:

پروژه پخش سیلاب دشت بیرجند در حد فاصل 32 درجه و 44 دقیقه تا 32 درجه و 49 دقیقه عرض شمالی و 59 درجه و 20 دقیقه تا 59 درجه و 31 دقیقه طول شرقی در فاصله 7 تا 35 کيلومتری جاده بيرجند ـ زاهدان در جنوب شرق شهرستان بيرجند واقع شده است. سایت اداری ایستگاه درکيلومتر25 جاده بيرجند - زاهدان قرار دارد.

این ایستگاه در سال 1357 با عنوان ایستگاه تحقیقاتی، آموزشی و ترویجی آبخوانداری بیرجند در سطح 5000 هکتار برنامه ریزی و در سطح 3200 هکتار با 5 سیستم پخش سیلاب به نام های بهدان، چاج- خراشاد، نوفرست، یکه درخت و مود اجرا شدکه پخش سیلاب حاصل از 4 رود خانه فصلی با اهمیت دشت بیرجند را به عهده دارند.

 

این پروژه حد اقل ازنظر سطح، تعداد سیستم پخش، عملیات بیولوژیک و کیفیت اجرا یکی از آبخوان‌های برتر در کشور است. این ایستگاه آبخوان‌داری دارای 5 سیستم پخش سیلاب می باشد که جریانات و سیلابهای رودخانه‌های فصلی مهم محدوده دشت بیرجند را با استفاده از سازه‌های احداث شده از جمله خاکریزها، آبروها و کانال‌های انتقال سیلاب در سطح زیادی پخش کرده و به رواناب فرصت نفوذ به لایه‌های زیرین خاک و تغدیه قنوات و چاه‌های منطقه را می‌دهد. غرس 25407 اصله نهال عمدتا مثمر در سال های ابتدایی پس از احداث، از دیگر عملیات اجرایی با اهمیت در این پروژه است که با ایجاد فضای سبز گستره، شهر بیرجند و روستاهای محدوده را از آسیب گرد و غبار‌های ورودی حاصل از بادهای 120 روزه سیستان حفظ می‌نماید و می تواند الگویی در کشت گونه‌های مثمر و غیر مثمر در چنین مناطقی در استان باشد. 

برخی از مشخصات عملیات مکانیکی آبخوان دشت بیرجند:

•          51 کانال آبرسان و پخش به طول 118 کيلومتر

•          173 دروازه سنگي ـ  ملاتي و آبرو لوله‌اي

•       2495000 متر مکعب عملیات خاکی، 804 متر مکعب خشکه چین و 14941 متر مکعب احداث سازه سنگی سیمانی و بتنی.

 :اهـداف پـروژه

 - مهار و بهره وري از رواناب سالانه منطقه

- ايجاد فضاي سبز ، مراتع مشجر و احياء بيش از 5000 هكتار از مراتع دشت بيرجند

- جلوگيري از خسارت ناشي از سيلابهاي فصلي منطقه

- جبران بخشي از كمبود آب سفره زير زميني دشت بيرجند

- تغيير شرايط زيست محيطي منطقه با گسترش و احياء پوشش گياهي با وجود بادهاي 120روزه از سمت شرق و شمال شرق 

فعالیت های پژوهشی:
 

چندین پروژه تحقیقاتی نیز از بدو تاسیس در این ایستگاه اجرایی شده که نتایج آن موید تاثیر مثبت احداث آن بر منابع آب زیرزمینی، پوشش گیاهی و حاصلخیزی خاک بوده است.

این پروژه ها شامل موارد زیر می باشد:

1- بررسي و پايش تغييرات كمي و كيفي نفوذپذيري و حاصلخيزي خاك

2- بررسي و پايش تغييرات كمي و كيفي آبهاي زير زميني عرصه پخش سيلاب

3 - بررسي و پايش تغييرات کمی و کیفی پوشش گياهي عرصه پخش سيلاب بيرجند

4- پایش و بررسی تغییرات کمی و کیفی پوشش گیاهی مرتعی در ایستگاه پخش سیلاب بر آبخوان بیرجند

5- بررسي و مقايسه عملكرد گل و اسانس ژنوتيپ هاي برتر گل محمدي در مقياس نيمه صنعتي در اقليم بيرجند

یکی از پروژه های تحقیقاتی اجرا شده در این ایستگاه پروژه مقایسه عملکرد وگل و اسانس ژنوتیپ‌های برتر گل محمدی است که نتیجه آن ایجاد کلکسیون و دخیره‌گاه 13 ژنوتیپ از بهترین و سازگارترین ژنوتیپ‌های گل محمدی کشور نسبت به شرایط استان است و عملکرد گل و اسانس آنها با هم مقایسه شده است.